Mehmed Siyah Kalem (15-16. Yüzyıllardan Orta Asya Manzaraları)

Mehmed Siyah Kalem olarak tanınan ressamın yaşamı hakkında hiçbir şey bilinmemektedir. Gerçek adı bu da olmayabilir; zira resimlere Kar-ı Üstat Mehmed Siyah Kalem imzası yer almakla birlikte doğu geleneğinde kimse kendisinden üstat olarak bahsetmez. 

Günümüzde Mehmed Siyah Kalem’in elinden çıktığı kabul edilen çizimler Topkapı Sarayı, Hazine Kitaplığı, 2152, 2153, 2154, 2160 numaralı Fatih Albümü’nde yer alan bir dizi rulo içinde yer almaktadır. Resimler ilk kez 1910 yılında Münih’te İsviçreli şarkiyatçı Max van Berchem (1863 1921) tarafından tanıtılmıştır. Resimlerin Türkiye’de tanınmasında ise 1954 yılında açtıkları sergilerle Mazhar İpşiroğlu ve Sabahattin Eyüboğlu ön ayak olmuşlardır. 

Başlangıçta Mehmed Siyah Kalem’in 15. yüzyılda İstanbul’da yaşamış bir ressam olduğu sanılmıştır. Ancak resimler incelendikçe bunların 16. yüzyılda Türkistan (Orta Asya) coğrafyasında çizildiği ve sonradan (muhtemelen I.Selim’in Tebriz seferi sırasında) İstanbul’a getirildiği düşüncesi ağır basmıştır. Uzmanları bu şekilde düşünmeye iten Mehmed Siyah Kalem’in figürlerinin Osmanlı minyatür sanatına hiç benzemeyen tavrıdır. Resimlerdeki genel manzara Orta Asya bozkırlarını yansıtır. Figürler Müslüman dünyadan ziyade şaman, Budist, Maniheist geleneğe yakındırlar. En ilgi çeken figürler arasında yer alan demonlar Budist sanattaki demonlara çok benzer. Arka plandaki dağlar, bitkiler açık biçimde Çin manzara resmini andırmaktadır. Figürlerde Osmanlı minyatürlerinde rastlanmayan bir gerçekçilik, üç boyutluluk vardır ve özellikle at çizimlerinde bu tavır daha belirgindir. Öte yandan resimler tam anlamıyla realist sayılmazlar. Eller ve ayaklar olduğundan daha büyük ve abartılı verilmiştir. Figürlerin uzuvları aynı anda cepheden, profilden, üstten veya alttan görünebilir şekilde verilmiştir. Bu da onlara tam bir zindelik katar. Genellikle hareketsiz duruşta olan Osmanlı minyatürlerinin aksine Mehmed Siyah Kalem’in figürleri kâğıttan fırlayacak kadar canlı ve gergin görünürler. Örneğin atların nalları hem yukarıdan hem de aşağıdan görünecek şekilde çizilmiştir; bu da onlara yürüyormuş havası verir. Çizimlerde uzuvların abartılması zaman zaman Mehmed Siyah Kalem’in tarzını karikatüre yaklaştırsa da o bunu gülmek maksatlı yapmamıştı.